Droga życiowa profesora Juliana Aleksandrowicza
Profesor Julian Aleksandrowicz urodził się 20 sierpnia 1908 r. w Krakowie, z ojca Józefa (z zawodu kupca) i matki Zofii. Po ukończeniu w 1926 r. VI Gimnazjum im. T. Kościuszki podjął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego, zakończone dyplomem lekarza w 1933 r. W rok później ukończył również Studium Wychowania Fizycznego UJ. W 1934 r. obronił pracę doktorską dotyczącą badań bioptycznych szpiku, które rozpoczął jeszcze jako student medycyny.
W latach 1933-1939 pracował jako asystent w Szpitalu św. Łazarza w Krakowie, w I Oddziale prowadzonym przez Prof. T. Tempkę. W tym czasie zajmował się m.in. właściwościami heparyny i możliwością przechowywania krwi (doprowadziło to do opracowania w 1937 r. przyrządu do pobierania i konserwowania krwi – patent nr 27514), co wraz z akcją informacyjną dotyczącą oznaczania grup krwi przyczyniło się do usprawnienia m.in. Wojskowej Służby Sanitarnej w obliczu nadchodzącej wojny oraz organizacji późniejszych stacji krwiodawstwa.
Zmobilizowany w sierpniu 1939 r. jako ppor. Lekarz i przydzielony do 72 pułku piechoty brał aktywny udział w działaniach wojennych. Po ucieczce z obozu jenieckiego wrócił do Krakowa w styczniu 1940 r., ale już w 1941 r. znalazł się w getcie krakowskim, gdzie zorganizował jeden z trzech istniejących tam szpitali. W czasie likwidacji getta zdołał wraz z żoną i dzieckiem przedostać się kanałami na zewnątrz, po czym został na wiosnę1944 r. przeniesiony do oddziałów Armii Krajowej na teren kielecko-radomski. Tamże, w słynnym Korpusie „Jodła”, organizował służbę sanitarną, biorąc czynny udział w walkach jako dowódca plutonu. W uznaniu tych zasług został później odznaczony krzyżem Virtuti Militari, Krzyżem walecznych, Krzyżami Zasług z Mieczami i innymi medalami wojskowymi.
Po zakończeniu wojny podjął prace jako asystent w Klinice Chorób Wewnętrznych, nadal kierowanej przez prof. T. Tempkę. W 1947 roku habilitował się na Wydziale Lekarskim UJ na podstawie pracy napisanej w podziemiu pt. „Schorzenia narządów krwiotwórczych w świetle badań bioptycznych”. Książka ta, wydrukowana w 1946 r., stała się pierwszym powojennym polskim podręcznikiem hematologii.
W 1950 r. powierzono doc. Aleksandrowiczowi organizację III Kliniki Chorób Wewnętrznych, przekształconej później w Klinikę Hematologii. Kierował tymi jednostkami przez 28 lat, a przez następnych 10 lat – już jako emerytowany Profesor – pozostawał w ścisłym związku z Kliniką Hematologii IMW AM. Tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego otrzymał w 1951 r., a profesora zwyczajnego w 1956 roku.
Profesor Aleksandrowicz skupił wokół siebie wielu wybitnych uczniów, stwarzając jeden z głównych ośrodków medycznych w kraju. Z jego szkoły wyszło kilka pokoleń specjalistów chorób wewnętrznych i hematologów, z których ponad 40 uzyskało tytuły naukowe doktora nauk medycznych, 9 się habilitowało, a 5 zostało profesorami. Inni objęli samodzielne ordynatury oddziałów chorób wewnętrznych.
Jeszcze w 1945 r. rozpoczął badania nad aktywnością farmakologiczną iperytu azotowego, odkrywając przeciwzapalne i antyalergiczne właściwości tego związku oraz zdolność do stymulacji regeneracji tkanki nerwowej (Le Sang 1950; 2; 310, Post. Med. Sci. Hist. 1950; 4: 147). Obserwacje te zostały następnie potwierdzone badaniami klinicznymi wykazującymi wysoką skuteczność małych dawek nitrogranulogenu u chorych ze stwardnieniem rozsianym, pozagałkowym zapaleniem oraz zanikiem nerwu wzrokowego (Post. Hig. Med. Dośw. 1983; 37:1).
Badania hematologiczne profesora Aleksandrowicza koncentrowały się na morfologii i funkcji komórek krwi. Pod koniec lat czterdziestych sformułował neounitarystyczną teorię hemopoezy oraz wynikającą z niej nozografię chorób krwi (Le Sang 1952; 5: 21, Hematologica Latina 1967: 10: 95). Teoria unitarystyczna zakładała pochodzenie komórek krwi od jednej komórki morfologicznie odpowiadającej małemu limfocytowi, a następnie od hemohistoblasta szpikowego i limfocytarnego. Opierając się na zaproponowanej klasyfikacji chorób krwi, zakładającej istnienie zespołów rozrostu i zaniku poszczególnych linii komórkowych, przewidział istnienie nowych jednostek chorobowych, które poznano i opisano w następnych latach. Prowadzone równocześnie badania ultrastrukturalne komórek krwi zaowocowały wydaną (wspólnie z J. Blicharskim i A. Feltynowskim) przez PWN w 1955 r. monografią pt. „Mikroskopia elektronowa komórek krwi”.
Profesor Aleksandrowicz już w latach 50-tych podjął badania z zakresu biologii molekularnej dotyczące metabolizmu RNA-zy w białaczkach. Stwierdził m.in. podwyższony poziom tego enzymu u chorych z białaczką granulocytową, co zostało następnie uznane za zjawisko patognomoniczne. Dalsze badania doprowadziły do odkrycia różnych typów RNA-zy w leukocytach prawidłowych i patologicznych oraz w osoczu krwi i moczu osób zdrowych i chorych (Lancet 1958; 1: 641, Acta Haematol. 1954; 12: 335). Na podstawie powyższych obserwacji opisał rolę akumulacji leukocytów w patogenezie przewlekłych białaczek (Schweiz. Med. Wschr. 1965; 95: 1529), co zostało później potwierdzone badaniami cytokinetycznymi przez liczne ośrodki hematologiczne. Badając czynniki predysponujące do rozwoju białaczki, zwrócił uwagę i opisał charakterystyczne dla różnych typów białaczek parametry antropologiczne, daktyloglificzne, psychologiczne (Ztsch. Psychosomat. Med. 1963; 9: 256, Lancet 1966; 2: 1364).
Na początku lat 60-tych rozpoczął badania epidemiologiczne związane z nierównomiernym rozmieszczeniem zapadalności na białaczki w Polsce oraz w innych krajach. Badania te dotyczyły również skupisk białaczek ludzi i bydła w różnych regionach Polski, a także w różnych dzielnicach Krakowa (Texas Res. Biol. Med. 1964; 22: 113, Lancet 1967; 2: 1364). W poszukiwaniu środowiskowych czynników leukozogenicznych zwrócił uwagę na częstsze występowanie grzybów niedoskonałych, jak Aspergillus flavus, w mieszkaniach pacjentów z chorobami proliferacyjnymi (Lancet 1970; 21: 43, Folia Clin. Intern. 1972; 22: 9, Texas Rep. Biol. Med. 1973; 4: 715). Grzyby te produkują mykotoksyny wykazujące, jak później się okazało, silne właściwości onkogenne. Współpracownicy Profesora stwierdzili następnie wysoką zawartość przeciwciał przeciwko antygenom Aspergillus flavus w surowicy pacjentów z nowotworami i różnego typu białaczkami (Acta Med. Pol. 1973; 5: 232).
Traktując organizm człowieka jako odzwierciedlenie ekologicznej rzeczywistości, profesor Aleksandrowicz zwrócił uwagę na możliwy wpływ zaburzeń składu środowiska na zawartość biopierwiastków w organizmach zwierząt i ludzi. Podkreślał, że zarówno niedobory, jak i nadmiary bioelementów oraz ich wzajemne relacje mogą wiązać się bezpośrednio z zapadalnością na niektóre choroby, w tym układu sercowo-naczyniowego, choroby metaboliczne, przewlekłe choroby zapalne, zaburzenia psychiczne oraz choroby nowotworowe. Na przykład niski poziom magnezu sprzyja rozwojowi miażdżycy, chłoniaków i białaczek u zwierząt doświadczalnych, a niedobór cynku wiąże się z zaburzeniami płodności, niedorozwojem układu grasiczo-chłonnego z następowym immunodeficytem.
Hypogammamagnezemia zwiększa również ryzyko zatrucia metalami ciężkimi pochodzenia przemysłowego, a niedobór litu w organizmie sprzyja zaburzeniom psychicznym.
W wielu doświadczeniach Profesor ze swoim zespołem wykazał możliwość neutralizacji za pomocą selenu toksycznych właściwości aflatoksyn i przeciwdziałania skutkom napromieniowania całego ciała zwierząt doświadczalnych subletalnymi dawkami promieniotwórczego kobaltu (Pol. Med. Sci. Hist. Bull. 1975; 15: 453). Obserwacje powyższe doprowadziły do badań jonogramów wody, gleby, pożywienia, a także krwi i włosów w różnych populacjach i rejonach. W poszukiwaniu metod optymalizujących monitorowanie układu biopierwiastków w organizmie opracował wspólnie z doc. Dobrowolskim metodę oceny stężeń biopierwiastków w poszczególnych komórkach krwi za pomocą mikrosondy rentgenowskiej sprzężonej ze skaningowym mikroskopem elektronowym – nr patentu 14866 (Haematologica 1982; 67: 437).
Rozumiejąc homeostatyczną rolę układu immunologicznego oraz nadrzędną funkcję grasicy w jego rozwoju ontogenetycznym oraz w kontroli homopoezy, zainicjował wspólnie z prof. W. Rzepickim próby przeszczepiania grasicy ludzkiej chorym z niewydolnością szpiku kostnego (Lancert 1974; 1: 990), a następnie doprowadził wspólnie z zakładami farmaceutycznymi Polfa w Jeleniej Górze do uzyskania aktywnego preparatu pochodzącego z grasic cielęcych, który nazwał Thymic Factor X (TFX) – patent nr 108714, 1984. Preparat ten wykazywał właściwości typowe dla hormonów grasicznych (Ann. Immunol. 1975; 7; 87; Acta. Med.; Pol. 1976; 1). TFX został następnie przebadany w kilkunastu ośrodkach naukowych Polski u ponad 1000 pacjentów z różnymi symptomatycznie, ale podobnymi patogenetycznie symptomami, ale podobnymi patogenetycznie zespołami chorobowymi. Przywracając zaburzone lub osłabione mechanizmy immunologiczne, wykazywał wartość terapeutyczną, zmniejszając nasilenie objawów klinicznych i poprawiając lub normalizując zaburzone parametry immunologiczne lub serologiczne (w Thymic Hormones and Lymphokines, Plenum Press New York 1984; 595).
Profesor Julian Aleksandrowicz był autorem, współautorem lub redaktorem naczelnym wielu podręczników lekarskich, rozdziałów w specjalistycznych monografiach oraz książek popularnonaukowych, jak: Mikroskopia elektronowa krwinek (1955), Choroby krwi i układu krwiotwórczego (1969), Hematologia chorób zakaźnych (1951, 1975), Hematology of infectious diseases (1976), Pożywienie, woda i sól w ochronie zdrowia społecznego (1978), Leucemia Ecology (1982), rozdziały w: Choroby wewnętrzne, pod red. E. Szczeklika, Choroby układu limfocytów i siateczkowo-śródbłonkowego (1968) oraz w Nuclear Hematology-Metabolizm of blood cells (1975). Z prac popularnonaukowych można wymienić: Biometeorologia w służbie zdrowia (PAN, 147, 1971), Literatura a zdrowie społeczeństwa (PAN, 193, 1973), Rewolucja naukowo-humanistyczna (1973), Nauka o krwi w krakowskich szkołach lekarskich wczoraj, dziś i jutro (PAN, 296, 1978), Sumienie ekologiczne (1979, 1988), Profesorowie Wydz. Lekarskiego UJ jako uczeni i żołnierze ruchu oporu (PAN 348, 1981), Wiedza stwarza nadzieję (1975), Nie ma nieuleczalnie chorych (1982), Kuchnia i medycyna (1983,1986), U progu medycyny jutra (1985, 1988), Studia medyczne a etos zawodu lekarza (1985), Kartki z dziennika Doktora Twardego (1962, 1983).
W 1957 r. założył i przez kilka lat redagował jedyne wówczas w Polsce czasopismo hematologiczne „Hematologica Cracoviensis”, przemianowane następnie na „Hematologica Polonica”. Był założycielem oraz wieloletnim przewodniczącym Komisji Ochrony Zdrowia Społecznego PAN oraz Krakowskiego Polskiego Towarzystwa Higieny Psychicznej. Był jednym z współtwórców polskiej myśli ekologicznej oraz współzałożycielem Polskiego Klubu Ekologicznego, Towarzystwa Zdrowy Człowiek, Towarzystwa Magnezologicznego.
Otrzymał wiele odznaczeń i nagród, m.in. Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, Zasłużony dla Zdrowia Narodu, Zasłużony Nauczyciel PRL, nagrodę im. Ks. Radzikowskiego KUL, Fundacji Jurzykowskiego z Nowego Yorku. Był posiadaczem wielu dyplomów honorowych krajowych i zagranicznych towarzystw naukowych, m.in. Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, Polskiego Towarzystwa Hematologów i Transfuzjologów, World Academy of Art and Sciences (New York), New York Academy of Sciences (USA), Society of Geochemistry and Health (USA), American Collage of Nutrition (USA), International Society of Hematology, Societas Haematologica Helvetica.
Profesor Aleksandrowicz był orędownikiem humanistycznych wartości nie tylko we współczesnej medycynie, ale i w całej nauce oraz interdyscyplinarnego rozwiązywania problemów naukowych i społecznych współczesnej doby. Dla wielu był wzorem codziennej heroicznej pracy, przykładem uczonego, którego działaniem kierowały, oprócz niezwykle szerokich horyzontów intelektualnych i pasji badawczych, wielka wrażliwość i dobroć serca. Był człowiekiem, który sercem i umysłem przerastał i wyprzedzał czasy, w których żył. Przeogromny wysiłek długiego i niełatwego życia Profesora Aleksandrowicza, Jego osiągnięcia, poczucie odpowiedzialności za zdrowie narodu i społeczności międzynarodowej wprowadziły Go do grona polskich uczonych, których nazwiska zajmują niekwestionowane miejsce w środowiskach całego cywilizowanego świata. Na kilka miesięcy przed śmiercią, dnia 12.05.1988 r., walcząc heroicznie z wyniszczającą wieloletnią chorobą nowotworową wygłosił odczyt – swój testament naukowy – w auli UJ z okazji odnowienia dyplomu doktorskiego.
Profesor Julian Aleksandrowicz zmarł w Krakowie w dniu 18.10.1988 r., a liczne rzesze Krakowian – odprowadzając Go na Cmentarz Rakowicki – przekazały, zgodnie z Jego ostatnią wolą, zamiast kwiatów na grób, datki na Krakowski Oddział Towarzystwa Chorych na Stwardnienie Rozsiane.
Prof. dr hab.med. Aleksander B. Skotnicki
